مساجد ایرانی، سرآمد معماری مساجد جهانی
بی‌شك معماری اسلامی در مقطع خاصی مدیون معماری ایرانی اسلامی یا بهتر بگوییم معماری شیعه است. این‌كه هنرمندان ایرانی به چه اندازه در رونق دین از طریق معماری خاص خویش در ساخت مساجد تاثیر گذارده بودند، ...
چیزی نیست كه تنها دركتاب‌های شیعی یافت شود بلكه امری است بدیهی كه در تمامی كتاب‌های هنری جهان اسلام و حتی غیر اسلامی به آن اشاره شده است.
اكنون بسیاری معتقدند دست‌هایی نیز وجود دارد كه می‌خواهد این نگاه لطیف شیعی را از میان مساجد جهان اسلام بردارد. در این میان، اما آن كه اكنون مساجد كشورمان با داشتن پیشینه‌ای قطور در این زمینه چقدر تبلور هنر ایرانی اسلامی در ساخت مساجد هستند، بحثی دیگر است كه این روزها چندان اوضاع و احوال خوبی ندارند.
بر اساس گفته یكی از مسوولان امور مساجد كشورمان، با آن‌كه در حال حاضر تنها كمتر از 50هزار مسجد در ایران وجود دارد نیاز سنجی‌ها نشان می‌دهد كه باید بیش از 250 هزار مسجد در كشور احداث و بنا شود.
شاید بررسی این‌كه معماری مساجد ایرانی اكنون چقدر دارای آن هویتی هستند كه در چند سطر قبل‌تر به آن پرداخته شد ، موضوعی باشد كه توجه به آن بیش از هر چیز حائز اهمیت باشد.
در گزارش زیر ، در گفتگو با چند تن از معماران به وضعیت كنونی این موضوع پرداخته شده است.
این‌كه معماری نماد و ظاهر هویت و فرهنگ عصر خودش است بحثی كه در آن شكی نیست و از آن مهم‌تر این‌كه ایران ما با داشتن فرهنگی 7 هزار ساله در حال حاضر دارای آنچنان هویتی تاریخی است كه معماری لاجرم نمادی از آن باشد نیز قابل هضم است.
این امر در دوره بعد از اسلام و با روی كار آمدن دولت صفویه باعث خلق مساجدی شد كه جلوه‌گر و آیینه تمام نمایی از هنر ایرانی به شمار رفت. چرا مساجد كنونی ایران كمتر از شاهكارهای معماری این دوره بهره برده‌اند موضوعی است كه نگاه تیزبینانه‌ای را طلب می‌كند.
مهندس سید علیرضا قهاری، معمار و رئیس انجمن مفاخر معماری ایران در این خصوص عقیده دارد: معماری در ایران نمادی از فرهنگ است و به قول رهبر معظم انقلاب این روزها فرهنگ مظلوم واقع شده، پس با این اوصاف نمادهای فرهنگ نیز مظلوم هستند.
او می‌افزاید: به نظر من اما مظلوم‌ترین نماد معماری امروز ایران نیز مساجد هستند كه بیش از همه دچار بی‌مهری شدهاند و اگر بخواهیم به دنبال پاسخی برای این مشكل باشیم، بهترین جواب این است كه اكنون كمترین توجه به معماری مساجد در ایران می‌شود.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: نمادهای معماری مساجد درعصر ما بیانگر فرهنگ ما نیستند، ضمن این‌كه غنای فرهنگ گذشته را هم ندارند. بزرگ‌ترین افتخاری كه در ساخت مسجد می‌توانیم داشته باشیم، این است كه در صفویه و با ساخت مساجد مهمی مثل مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان كه در واقع با اصول‌ترین و با اسلوب‌ترین مسجد ایرانی در طراحی و معماری بخش‌های مهم یك مسجد همچون محراب مسجد یا گنبد است به ثمر نشسته است.
به عقیده او، مهم‌ترین مساله برای یافتن پاسخ پرسش این است كه بدانیم اكنون چه عاملی باعث می‌شود كه با آن كه همه چیز برای ساختن یك مسجد زیبا فراهم است، ولی مساجد آن‌طور كه بایسته و شایسته است ساخته نشوند.
دكتر حسین سلطان‌زاده، معمار و عضو هیات علمی دانشگاه در این خصوص می‌گوید: امروزه دسته‌ای از مساجد كشورمان مساجدی هستند كه به صورت مستقیم از الگو‌ها و فرم‌های سنتی تاثیر گرفته‌اند و شاید در نظر یك بیننده عادی، ابتدا این مساجد كاملا سنتی نیز به نظر برسند، اما نكته اصلی این كه چنین مساجدی تنها با الگو گیری ، اقتباس، تاثیرپذیری و حتی تقلید صرف از این آثار قدیمی ساخته شدهاند و با آن كه این مساجد طبعا دارای این بار معنایی كه هویت‌گرا به شمار روند؛ اما نكته‌ای كه برخی متخصصان معماری در خصوص این مساجد مطرح می‌كنند، این است كه اینها هویت دوران معاصر خودشان را منتقل نمی‌كنند و در واقع خلاقیت معمارانه در آن كم است. 
به عقیده او، هر كسی كه ادبیات معماری را چه آكادمیك و چه غیر آكادمیك بداند می‌تواند نقشه یكی از مساجد قدیمی را بگیرد و با كمی تغییر مسجدی دیگر بسازد، بی‌آن كه خلاقیتی بیشتر در این زمینه داشته باشد. به گفته وی، در كنار این مساجد تعدادی مسجد نیز در ایران ساخته شدهاند كه از مفهوم سنت به صورت غیرمستقیم در آن استفاده شده است....
دكتر حسین سلطان‌زاده، معمار و عضو هیات علمی دانشگاه در این خصوص می‌گوید: امروزه دسته‌ای از مساجد كشورمان مساجدی هستند كه به صورت مستقیم از الگو‌ها و فرم‌های سنتی تاثیر گرفته‌اند و شاید در نظر یك بیننده عادی، ابتدا این مساجد كاملا سنتی نیز به نظر برسند، اما نكته اصلی این كه چنین مساجدی تنها با الگو گیری ، اقتباس، تاثیرپذیری و حتی تقلید صرف از این آثار قدیمی ساخته شدهاند و با آن كه این مساجد طبعا دارای این بار معنایی كه هویت‌گرا به شمار روند؛ اما نكته‌ای كه برخی متخصصان معماری در خصوص این مساجد مطرح می‌كنند، این است كه اینها هویت دوران معاصر خودشان را منتقل نمی‌كنند و در واقع خلاقیت معمارانه در آن كم است.
به عقیده او، هر كسی كه ادبیات معماری را چه آكادمیك و چه غیر آكادمیك بداند می‌تواند نقشه یكی از مساجد قدیمی را بگیرد و با كمی تغییر مسجدی دیگر بسازد، بی‌آن كه خلاقیتی بیشتر در این زمینه داشته باشد. به گفته وی، در كنار این مساجد تعدادی مسجد نیز در ایران ساخته شدهاند كه از مفهوم سنت به صورت غیرمستقیم در آن استفاده شده است.
به عقیده سلطان‌زاده این مساجد كه نمونه آن را در میدان هفت‌تیر و مسجد الجواد می‌توان مشاهده كرد و تعداد معدودی نیز در این حوزه به شمار می‌روند، خصوصیت مسجد ایرانی را به سادگی در خودشان منعكس نمی‌كنند و به عنوان مثال، اگر تابلویی در كنار آنها نباشد، براحتی نمی‌توان فهمید آنجا آیا مسجد است یا خیر.
او می‌افزاید: به عبارت دیگر ابداع معمارانه در این مساجد آنقدر زیاد است كه دیگر نمی‌توان گفت مسجد هستند و با آن كه آثار در خور توجهی از منظر معماری به شمار می‌روند؛ اما شاید نتوان به دیده یك مسجد به معنای ایده‌آل به آنان نگریست.
فراموشی معماری مساجد ایرانی
حجت‌الاسلام محمدتقی قرائتی، رئیس موسسه مساجد ایران در جایی گفته است با آن كه در تنوع معماری مساجد هیچ كشوری همانند ایران نیست، اما این معماری در مساجد كشور روبه فراموشی است و ایران از نظر تنوع معماری جایگاه خود را در صورت بی‌توجهی در آینده از دست می‌دهد.
وی چندان به بیراهه نرفته است زیرا به عقیده رئیس انجمن مفاخر معماری ایران اكنون در ایران مكان‌یابی برای ساخت مساجد بر اساس الگوی جذب مخاطب نیست و این مكان‌یابی غلط وقتی به دلایل مختلف ازجمله وقفی بودن بسیاری از موارد موردنیاز برای ساخت یك مسجد همراه می‌شود، مسجدی زیبا پدید نمی‌آورد و در آینده ممكن است به فراموشی هویت مساجد ایرانی به معنای عام بینجامد.
به عقیده او، این روزها انگار كسی كه می‌خواهد بنای مسجد بسازد، نباید از هیچ ضابطه‌ای پیروی كند، در حالی كه شاید بیش از 14 ارگان درباره ساخت مساجد تصمیم‌گیری‌های مختلفی می‌كنند و در انتها تصمیم‌گیری واحدی وجود ندارد.
او عقیده دارد مسجدسازی كه سنتی حسنه است به دلایل مختلف امروزه، كیفی نشده و به سمت كمی‌شدن پیش می‌رود كه این مورد شاید آسیب‌شناسی زیادی نیاز داشته باشد. او در عین حال از مسجدسازانی یاد می‌كند كه به صورت سنتی به ساخت مساجد می‌پردازند و دانش جدیدی برای ساخت مساجد به كار نمی‌برند.
اگر بهترین مساجدی كه اكنون ساخته شود را با مساجد درجه 3 یا 4 دوره صفوی مقایسه كنیم، چندان بیهوده نیست اما صحبت‌های سیدمحمد بهشتی، رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی ایران در این زمینه شاید شنیدنی‌تر باشد.
او كه پیش از آن كه در حوزه میراث فرهنگی مشغول باشد، یك معمار است درخصوص هویت كنونی مساجد ایرانی می‌گوید: در دوره معاصر تحولات مختلفی در معماری ابنیه ایران به وقوع پیوست كه اوج این تغییرات در ساخت مساجد كشورمان جلوه‌گر شد.
او در ادامه با اشاره به این كه روزگاری مهم‌ترین ماموریت معماری مساجد، ایجاد بنایی برای برپایی نماز به شمار می‌رفت، افزود: معماری مساجد در دوره جدید به سمتی پیش رفته است كه تنها محلی برای عبادت نباشد، بلكه معماری آن به سمتی پیش رود كه علاوه بر عبادت، جایی برای حل و فصل بسیاری از مسائل و همچنین جایی برای میزبانی و برگزاری برنامه‌های مختلف باشد.
او تصریح كرد: اگر این روزها بگوییم مساجدی در كشور همچون دیگر ادارات دولتی ساخته می‌شوند كه جایی برای خواندن نماز هم دارند، چندان بیراه نرفته‌ایم.
به گفته او، پیش از این معماری مساجد در ایران یك بحث جدی به شمار می‌رفت، اما اكنون چیزی كه در ساخت مساجد شاهد هستیم معماری نیست، ساختمان‌سازی است.
معماری مساجد چگونه باشد؟
اما آیا نوآوری در ساخت مساجد از نظر فقهی اشكال دارد یا خیر؟ بحثی دیگر است كه باید آن را به دیده تامل و البته نگاه كارشناسان حوزه دین نگریست. این یك واقعیت است كه بسیاری از معماران با استناد بر این كه ساختن مساجد با دانش روز ممكن است موجب نگرانی‌هایی در زمینه ایجاد بدعت در دین شود، به این سمت نمی‌آیند.
مهندس قهاری با اشاره به استفتات مختلفی كه انجمن مفاخر معماری ایران از علما در مورد ساخت مساجد با دانش روز كرده است، می‌گوید: پس از استفتای مختلفی كه در این زمینه از علمای عظام و مراجع تقلید صورت گرفته و تمام آنها در انجمن مفاخر معماری ایران موجود است، نگاه كلی علما بر این بوده است كه ساخت مساجد اگر در جهت تقویت دین بوده و طوری ساخته شوند كه جاذب جوانان برای حضور در مساجد باشند، اشكال ندارد.
او می‌افزاید: نگاه برخی علمای دیگر بر این بوده كه بدعت در ساخت مساجد اشكال دارد، اما نوآوری در این زمینه خوب است.
سلطان‌زاده اما ازنگاه یك كارشناس معماری و پژوهشگری كه سال‌ها در این حوزه به فعالیت پرداخته به نكته دیگری اشاره می‌كند كه به نظر او می‌تواند مهم‌ترین آسیب‌شناسی در معماری مساجد ایرانی به شمار رود.
او می‌گوید: هم‌اكنون تعدادی مسجد در ایران ساخته شدهاند كه به خاطر استفاده بی‌دلیل از عناصر و المان‌های مساجد و دیگر ابنیه اسلامی، می‌توان به آنها عنوان التقاطی داد. او برای همین امر به مسجد نمایشگاه بین‌المللی تهران اشاره می‌كند و می‌گوید: این مسجد مناره‌اش از مناره سامرا بهره گرفته شده كه در دوران اسلامی سندی مبنی بر این كه در ایران اسلامی از این گونه مناره استفاده شده باشد ، وجود ندارد یا آن كه سر در ورودی این مسجد از مسجد شیخ لطف‌الله بهره گرفته شده یا آن كه حجمش از كعبه است كه این امر هرگز نمی‌تواند بیانگر معماری هدفمند در ساخت مسجد امروز ایران به شمار رود.
او نكته دیگری را متذكر می‌شود كه نمی‌تواند به عنوان معماری صحیحی در ساخت مساجد به شمار رود. او می‌گوید: در ساخت برخی مساجد كشورمان شاهد هستیم كه از قبه الصخره الهام گرفته شده است، در حالی كه قبه‌الصخره جای مقدسی است كه معتقدیم پیامبر از آنجا به معراج رفته است و از دید معنایی معماری، قبه‌الصخره نباید دومی داشته باشد، درست مثل كعبه كه اصولا‌مسجد نیست كه در معماری مساجد از آن بهره بگیرند.
او در پایان می‌افزاید: در واقع از نگاه معماری صحیح دینی به نظر من نه كعبه و نه قبه‌الصخره نبایددر معماری مساجد تكرار شوند، زیرا اماكنی در فرهنگ معماری - دینی ما وجود دارند كه با توجه به جایگاه خاص آنها نباید با تكرار بصری خدای ناكرده از حرمت آنها كاسته شود.
حفظ هویت مساجد
حجت‌الاسلام محمدتقی قرائتی، عقیده دارد: هم‌اكنون برخی كشورهای غیراسلامی و حتی كشورهای اسلامی اقدام به تهیه اطلس معماری مساجد ایران كرده‌اند؛ اما این اطلس هنوز در ایران تدوین نشده است.
حال برای آن كه مساجد ایرانی همیشه به عنوان سند افتخار معماری دوره ایرانی - اسلامی قرار بگیرند باید چه كرد، بحثی دیگر است كه توجه بیشتر نیاز دارد.قهاری در این خصوص تصریح می‌كند: ساخت مساجد امروز ایران نباید تنها به الگوپذیری صرف از مساجد موجود و قدیمی كشور خلاصه شود و اگر چنین شود دیگر مساجد جاذب نخواهند بود.
او می‌افزاید: باید تلفیقی از هنر مدرن و سنتی كه جانمایه‌های هنر ایرانی اسلامی را در ریشه خویش دارد به عنوان مبنایی برای ساخت مساجد الگو قرار گیرد.
سلطان‌زاده می‌گوید: امروزه سرمایه‌گذاری زیادی در زمینه طراحی مساجد در ایران صورت نمی‌گیرد و بسیاری از معماران كه قرار است به طراحی مساجد بپردازند همگی به صورت رایگان و در پی ثواب این كار را می‌كنند كه ماحصل آن در انتها به ساخت مساجدی منجر خواهد شد كه از نظر معماری چندان تاثیرگذار نخواهند بود.
او در پایان پیشنهادی را در این زمینه مطرح می‌كند كه شاید توجه به آن خالی از لطف نباشد. او می‌گوید: باید در زمینه نوآوری هنری تجربه كرد و شاید تشكیل هیاتی متشكل از جامعه دینی و معماری برای نظارت بر چگونگی طراحی معماری مساجد شكل گیرد تا مساجد در كشورمان تنها با نظر یك نفر یا 2 نفر ساخته نشوند و در نهایت مساجد ما به شیوه‌ای طراحی شوند كه تركیبی موزون از هویت دینی ما با استفاده از المان‌های سنتی و اجرا با طرح‌های نو باشند.
در هر صورت، شاید به دست آوردن راه‌حل مناسبی در این زمینه بیشتر از همه به حفظ هویت مساجد ایرانی كمك كند. این یك واقعیت است كه امروزه چندین دستگاه و ارگان خود را در مقوله ساخت مساجد دخیل می‌دانند، اما آن كه چرا اینها كمتر به مقوله زیبایی و معماری ظاهری مساجد توجه می‌كنند، مقوله‌ای دیگر است كه باید نگاه كارشناسان حوزه دین را به همراه مجریان هنری برای ساخت مساجد همراه خویش داشته باشند.
منبع : روزنامه جام جم شماره ۲۲۷۹
زیباترین مسجد های جهان
Masjid Al Haram , Mecca , Saudi Arabia
Jamia mosque, Nairobi, Kenya
Hassan II Mosque, Casablanca , Morocco
Golden Mosque, Manila, Philippine
Al Fateh Grand Mosque, Doha, Qatar
Port of Spain, Trinidad, Trinidad and Tobago
Sultan Ahmed Mosque / Blue Mosque, Istanbul, Turkey
Jami Ul Alfar Mosque, Colombo, Sri Lanka
Great Mosque , Xi?an, China
Masjid Ubudiah, Kuala Kangsar, Malaysia
Qubba al Sakhrah and Al Aqsa Mosque , Jerusalem , Occupied Palestine
Great mosque , Paris , France
منبع:وندا کلیک